روان شناسی | بهداشت و سلامت | درمان | کتاب درمانی
کتاب درمانی یک واژه قدیمی است. مفهوم اساسی کتاب درمانی، بازپروری از راه خواندن است. فکر کتاب درمانی از آن جا بر می خیزد که انسان به تعیین هویت با دیگران از راه ادبیات و هنر علاقمند است. كتاب درمانی تعامل بین خواننده و ادبیات است. در روش درمان با كتاب، مطالب خواندنی كه در اختیار خواننده قرار میگیرد، تاثیر درمانی و شفابخشی دارد.
اگرچه این مفهوم طیف گسترده ای از کاربری ها را در بر می گیرد، در این بخش ما تنها به کاربری آن در گستره کودکان و نوجوانان در بحران می پردازیم: زمانی که کودکان و نوجوانان با مشکلات اجتماعی، احساسی یا شخصی رو به رو هستند و نیاز به کتاب درمانی دارند.
ساده ترین تعریف کتاب درمانی، بهره گرفتن از کتاب برای ایجاد دگرگونی است.
کتاب درمانی می تواند از سوی افراد گوناگونی که با کودک در تماس هستند، برای کودکان در هر رده ی سنی و با مشکلات گوناگون استفاده شود اما می توان این گستره را به دو گروه دسته بندی کرد:
- کتاب درمانی بالینی که از سوی کارشناسان آموزش دیده و برای درمان کودکانی که دارای مشکلات رفتاری و احساسی عمده اند به کار می رود.
- کتاب درمانی رشدی که از سوی آموزگاران، کتابداران و والدین برای تسهیل رشد و خود شکوفایی طبیعی در کودکان سالم به کار رود.
متخصصین رشد و پرورش كودكان، بارها، كتاب درمانی را برای مواردی كه كودكان در فشارهای روحی مانند بستری بودن در بیمارستان، از دست دادن دوست و جدایی والدین، یا در شرایط جنگ و رخداد های طبیعی همچون سیل و زلزله قرار می گیرند، توصیه كردهاند. ادبیات میتواند كودكان را در درك عواطف خود، همذاتپنداری با شخصیتهایی كه احساسهای مشابه را تجربه میكنند و نیز كسب بینشی نوین نسبت به چگونگی برخورد دیگران با همان مشكلات، یاری رساند.كتاب میتواند نقشی همچون آینه را برای كودكان بازی كند؛ به این معنا كه بازتابدهندهی ویژگیهای ظاهری، روابط، احساسها، اندیشههای آنها در پیرامونشان باشد. همچنین كتاب میتواند چون پنجرهای رو به جهان باشد كه كودكان را به نگاه فراتری از خود و پیرامونشان دعوت كند تا با شخصیتها و شرایط پیوند برقرار نمایند.
ادبیات به چهار شیوه در رشد عاطفی كودكان سهیم میشود:
- نخست، ادبیات به كودكان ثابت میكند كه در بسیاری از احساسها مانند دیگران هستند و این كه بروز این احساسها و عواطف در آنها امری عادی و طبیعی است.
- دوم، ادبیات، هرگونه احساس را از نقطهنظرهای گوناگون به بررسی میگیرد و تصویری كامل از آن به دست میدهد و برپایهی اصولی، آن احساس ویژه را شناسایی میكند.
- سوم، كنشهای شخصیتهای گوناگون نقطهنظرهایی را برای شیوههای برخورد با عواطفی ویژه ارائه میدهد.
- چهارم، ادبیات به روشنی نشان میدهد كه هر فرد عواطف گوناگونی را تجربه میكند و دیگر این كه این عواطف گاهی در تضاد و كشمكش با یكدیگر قرار میگیرند.
کودکان هنگام کتاب درمانی سه فرایند را تجربه می کنند: فرایند همانند سازی، فرایند پالایش روانی و فرایند بینش درون.
از آن جا که کودکان و نوجوانان در بیشتر موارد خود را به جای شخصیت های کتاب یا قهرمان های اصلی داستان می گذارند، چنانچه در پروژه های کتاب درمانی، کتاب های مناسبی گزینش شوند، همانند سازی به آن ها کمک می کند تا مشکلات خود را شناسایی کنند و هنگامی که در می یابند در رویارویی با این گونه مشکلات تنها نیستند، احساس آرامش و امنیت می کنند و از تنهایی و تشویش آن ها کاسته می شود. زمانی که این همانند سازی صورت گرفت، فرایند پالایش روانی نیز انجام می شود. کودک و نوجوان از جنبه احساسی در گیر داستان می شود و می تواند احساسات خود را در شرایطی امن بروز دهد. با همانند سازی و پالایش روانی، کودک و نوجوان برای تجزیه و تحلیل مشکلات خود توانمندتر می شود. این گونه تحلیل ها سبب افزایش آگاهی و در ک عمیق تر آن ها از خود و ارتباط با دیگران می شود. این خود آگاهی کودک و نوجوان را قادر می سازد تا دریافت های خود را از رخدادها دگرگون کند و رفتارهایش را بهبود بخشد.
کتاب درمانی می تواند به شکل انفرادی و یا گروهی انجام شود. در کتاب درمانی های انفرادی، کتابی برای یک فرد خاص با یک نیاز ویژه برگزیده می شود. آن کودک یا نوجوان خاص می تواند کتاب را خود بخواند یا برایش خوانده شود. فعالیت هایی که پس از خواندن کتاب طراحی شده اند به شکل انفرادی با آن کودک و یا نوجوان انجام شود. کودک و یا نوجوان درباره آن کتاب با آموزگار، کتابدار و یا هر فرد بزرگسال که با او کار می کند، می تواند گفت و گو کند، گزارشی درباره داستان بنویسد و یا احساسات خود را به شکل هنر نقاشی یا هر گونه دیگر از هنر بیان کند. در این پروسه کودک و نوجوان از فشار های احساسی رها می شود و در ضمن با تحلیل ارزش های اخلاقی و برانگیخته شدن تفکر انتقادی در او، بر خود آگاهی او افزوده می شود و می تواند ارزیابی های شخصی و اجتماعی خود را بهبود بخشد. نتیجه آن خواهد شد که او رفتارش را بهبود بخشد و بتواند موضوع های مهم زندگی را درک کند.
در کتاب درمانی های گروهی، کودکان و نوجوانان داستانی را بلند می خوانند یا برایشان کتابی خوانده می شود. گفت و گوی گروهی و فعالیت های جمعی در پی این خواندن انجام می شود. آن ها در این بحث ها در می یابند که تنها نیستند و می توانند مشکلات خود را با دیگران سهیم شوند.
اگرچه کتاب درمانی برای حل مشکلات کودکان در بحران است، اما تنها به این موارد محدود نمی شود. به طور کلی ادبیاتی که زندگی کودکان را بازتاب می دهد، می تواند کودکان را در حل مشکلات و ناشناخته های زندگی خود یاری دهد.
گام های کتاب درمانی:
- شناسایی نیازهای کودکان و نوجوانان مورد هدف
- گزینش مواد مناسب
- طراحی فضا و زمان نشست ها (از پیش مخاطبان را درباره چگونگی گرداندن جلسه آگاه کنید).
- طراحی فعالیت های پس از کتاب خوانی
- گفت و گو درباره داستان یا کتاب
- نوشتن درباره کتاب یا داستان، نقاشی و اجرای نمایش
- برانگیختن کودکان برای فعالیت ها بیشتر (پرسش های بیشتر درباره موضوع کتاب یا داستان).
- اختصاص زمان استراحتی به کودکان – دادن فرصتی برای واکنش آن ها به داستان
معرفی فعالیت های بیشتر:
- بازگویی دوباره داستان
- گفت و گوی عمیق تر درباره داستان (برای نمونه می توان درباره کارهای درست و غلط شخصیت های اصلی، ضعف و قوت آن ها، درباره اصول اخلاقی و قوانین بیشتر گفت و گو کرد).
- فعالیت های هنری (صحنه هایی از داستان را تصویرگری کنند، با استفاده از کلاژ عکس و روزنامه تصویرهایی از داستان را بازنمایی کنند).
- نوشتن خلاق (برای نمونه داستان را به شکل دیگری بازنویسی کنند، تصمیم های شخصیت های داستان را تجزیه و تحلیل کنند).
- نمایش خلاق (نقش بازی کنند، و یا با ساختن عروسک های داستان، آن را به شکل نمایش عروسکی اجرا کنند).
- منبع : ketabak.org
گزینش کتاب مناسب برای کتاب درمانی
گزینش کتاب در جلسه های کتاب درمانی یکی از دشوارترین و حساس ترین مراحل به شمار می آید. بزرگسالانی که جلسات کتاب درمانی را برای کودکان و نوجوانان به شکل فردی یا گروهی ساماندهی می کنند، باید از یکسو با مشکلات گروه مخاطبان آشنا باشند و از سوی دیگر با شناحتی که از کتاب های کودکان و نوجوانان دارند بتوانند بهترین گزینش ها را برای کتاب درمانی داشته باشند.
کتاب هایی که مشکلات کودکان و نوجوانان را بازتاب می دهند، بی شمارند. تنها باید دانست کدام کتاب برای کدام مشکلات گزینش شود و در اختیار مخاطبان قرار گیرد.
معیارهای گزینش کتاب در کتاب درمانی:
- کتاب ها باید در سطح درک و علاقه کودکان باشد.
- درونمایه داستان ها با نیازهای کودکان منطبق باشد.
- طرح داستان باید واقعگرا باشد و خلاقیت کودکان را درحل مشکلات برانگیزاند، درباره ی مشکل اطلاعات دهد و شیوه ی برخورد کودک را نسبت به مشکل دگرگون کند.
- بینش درونی فرد را پرورش دهد.
- تصویری درست و حقیقی از مشکل ارائه دهد، مثلا تصویری تحریف شده از معلولان نشان ندهد.
- سبب تخلیه هیجانی کودک شود.
- تجربه ی یک سرگرمی سطح بالا را برای کودک فراهم می کند.
- از بار ادبی بالایی برخوردار باشد، دارای درونمایه واقعگرا، طرح منسجم، شخصیت های غیر کلیشه ای که در طول داستان رشد می کنند و متحول شوند، صحنه پردازی درست، سبکی گیرا و تخیل برانگیز باشد.
- آموزشی، پند دهنده و اخلاقی نباشد.
توجه داشته باشید در صورتی که کودک شما با مشکل جدی رو به روست حتما با یک روانشناس مشورت کنید.