بررسی مسائل اشتغال و بیکاری در ایران

• هم افزایی علمی

 بررسی مسائل اشتغال و بیکاری در ایران

 نجمه تنهاچافی

   (منبع : iranvision1404.com)

 چکیده

کار ارزش محوری جامعه است و رفع بیکاری به عنوان یک پدیده ی مخرب اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، همواره از جمله دغدغه های اساسی برنامه ریزان بوده است. بدین روی موضوع اشتغال و بهره وری کامل و مناسب از نیروی انسانی باید به عنوان یکی از اهداف راهبردی توسعه ی کشور در نظر گرفته شود . امروزه در بسیاری از کشور های در حال توسعه ، بیکاری یکی از مهمترین مسائل اجتماعی است و یکی از نامطلوب ترین پدیده های اجتماعی اقتصاد که پیامد های مختلفی را در زمینه های مختلف به دنبال دارد؛ به طوری که در سال های اخیر به ویژه در حال حاضر اقتصاد ایران علاوه بر معضل بیکاری ، گریبانگیر پیامد های آن و مشکلات دیگری مثل ناامنی ملی ، فقر و ناهنجاری های روانی ، خرابکاری و بزهکاری و روسپیگری ، مهاجرت ، قاچاق مواد مخدر ، طلاق و … می باشد .علی رغم آنکه در ایران، گستره ی مشکلات اجتماعی چون بیکاری ، فقر ، تبعیض ، اعتیاد ، روسپیگری ، خشونت و….، به سبب عوارض سوء فردی و اجتماعی آنها و نقش منفی بر فرایند توسعه ی جامعه ایران ، نگران کننده بوده و ضرورت بررسی های علمی و مداخلات جدی مبتنی بر شواهد در سطوح مختلف را فراهم آورده است . مقاله ی حاضر به دنبال شناخت وضع موجود و بررسی مسائل اشتغال و بیکاری کشور در سال 1391 بوده است . یافته های تحقیق حاکی از آن است که طبق آخرین آمار ( تابستان 91 ) استان های خراسان جنوبی و سمنان به ترتیب 6.3 و 7.2 درصد دارای نرخ بیکاری پایین و استان های فارس و لرستان به ترتیب با 21.1 و 20.5 درصد  دارای نرخ بیکاری بالا می باشند . نرخ بیکاری کشور در سال 1385 ، طبق آمار مرکز آمار ایران ، 11.2 درصد بوده است و در حال حاضر طبق آخرین آمار نرخ بیکاری به 12.4 درصد رسیده که نسبت به سال 1385 به میزان 1.2 افزایش یافته است که حاکی از میزان بالای بیکاری در کشور می باشد . نتایج نشان می دهد که اگرچه نرخ بیکاری در برخی استان های کشور کاهش محسوسی را نشان می دهد اما با این حال نرخ بیکاری در کشور رقم بالایی را نسبت به کشور های توسعه یافته و بیشتر کشور های در حال توسعه دارد و دلیل آن رشد روز افزون جمعیت ، حرکت مردم از روستاها به شهر ، ناتوانی بخش های دولتی در جذب نیروی کار ، استفاده از روشهای تولید سرمایه بر به جای کاربر ، کمبود سرمایه ، انعطاف ناپذیر بودن ساختار تولید و وجود بیکاری پنهان ، پایین بودن بهره وری نیروی کار ، تعیین دستمزد ها بدون توجه به بازدهی نیروی کار و عدم توجه به صنعت توریسم هستند که باعث تشدید بیکاری در کشور های در حال توسعه از جمله کشور ما گردیده اند .

کلید واژه : اشتغال ، بیکاری ، نرخ بیکاری ، نیروی انسانی ، ایران

طرح مساله

موضوع اشتغال و دستیابی افراد به شغل مورد نظر از اساسی ترین نیاز های جامعه محسوب می شود . بیکاری به عنوان یک پدیده ی مخرب اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی  مطرح بوده  و رفع آن همواره از جمله دغدغه های برنامه ریزان بوده است (کرباسی و همکاران،1387: 31). اشتغال و بیکاری از جمله موضوعات مهم اقتصادی هر کشوری است ، به گونه ای که افزایش اشتغال و کاهش بیکاری به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی جوامع تاقی می شود . البته بسیاری از محققان با زمینه ها و سوابق آموزشی مختلف ، سرانجام در واکنش مناسب به این طرز فکر که مفهوم بیکاری را در حد بعد اقتصادی آن پایین می آورد ، توجه همگان را به این مسئله جلب کرده اند که لازم است بعد اقتصادی بیکاری با مجموعه ای از مفاهیمی که به همین اندازه حائز اهمیت می باشد ، از قبیل جامعه پذیری ، مشارکت ، شخصیت و غیره همراه گردد تا بدین وسیله هم در تجزیه تحلیل های علمی و هم در برنامه ی کاری ، همه ابعاد اجتماعی-فرهنگی جهان کار را شامل می گردد( ارگاس ، 4:1380). در واقع، بیکاری را گاهی علاوه بر اینکه یک پدیده ی اقتصادی می دانند یکی از معضلات اجتماعی نیز قلمداد می کنند ، از آن رو فرد بیکار چون خود را سبب هیچ فایده و و انگیزه ای نمی داند ، دارای انرژی برای تخریب و کنش های غیر معقول در جامعه می باشد(کیانمهر ، 1385 : 60).

در جهان بینی اسلامی ، به فعلیت رسیدن نیاز های جسمی و عقلی و رشد و شکوفایی استعداد های فطری و درونی شخصیت انسانی بسته به کار و تلاش و فعالیت اوست؛ بطوریکه فرد تنها با تمسک به کار و تلاش ، قادر خواهد بود ، ضمن ارتقای سطح تکامل فردی و معنوی  خویش در تعالی بخشی زندگی اجتماعی خود ، نقش موثر و سازنده ای را ایفا می کند( باقری ،34:1382).فرایند پذیرش فرد در جامعه ی نیز معمولا بر محور شغل  او گردش می کند همچنین جایگاه و منزلتی که فرد در جامعه به دست می آورد هم مستقیما در رابطه با نقش شغلی اوست . در واقع کار به عنوان یک منبع اقتصادی برای کسب درآمد برای افراد است و بیکاری فقدان چنین منبع ارزشمندی است(عیسی زاده و دیگران ، 1390  :42). به علاوه میزان اعتماد به نفس فرد در بسیاری از موارد در رابطه با میزان موفقیت او در شغل و چگونگی مناسبت شغل، با سایر ویژگی های او برقرار می گردد . وقتی یک جوان از خودش سوال می کند که « من چکاره ام »، اگر جواب مناسبی نیابد، اعتماد به نفس او رو به ضعف می رود( سام آرام ، 1382 :24 ).

در حال حاضر بیکاری ( به عنوان فقدان یا نقصان فرصت های شغلی مناسب و کافی برای جمعیت جویای  کار و عدم توازن بین عرضه و تقاضای نیروی کار ) و تبعات ناشی از آن ، یکی از معضلات اساسی کشور به شمار می آید( صیدایی : 90، 218). بی شک مساله ی بیکاری در کشورما متاثر از خیل عظیم جوانانی است که در چند سال اخیر به عنوان جویندگان شغل به بازار کار کشور وارد شده اند و همچنین افزایش نسبت زنان دانش آموخته با مدرک دانشگاهی که در گذشته و حتی تا دهه قبل هم سابقه نداشته است و قرار گرفتن آنها در صف بیکاران در جستجوی کار که منتج به ایجاد تقاضای وسیع در بازار کار به صورتی شده که  همه امکانات و ظرفیت های ایجاد شغل در کشور به صورت عادی، تنها می تواند پاسخگوی نیمی از تقاضا باشد و برای نیمی دیگر باید برنامه های جدید و روش های مکملی را بکار بست تا عوارض ناشی از این هجوم بی رویه که حداقل تا 10 سال دیگر ادامه دارد مهار گردد (سام آرام ، 1382 :34)

تحقیقات گوناگونی در مورد بزرگسالان و جوانان در سطح بین المللی و ملی انجام شده است و همه ی آنها نشان می دهد که کار هنوز از ارزش مطمئنی برخوردار است، به خصوص به خاطر فعالیت هایی که در جامعه ایجاد می کند و از لحاظ کیفیت کاری برای پتانسیل خود اعتبار خاصی محسوب می شود . مطالعات انجام شده در مورد جوانان شاغل نشان می دهد که کار برای آنها جنبه ی هویت دارد و آنها اضطراب و ناآرامی خاصی از دوران بیکاری دارند( ربانی ،1384 :22-21). البته در همین شرایط بحرانی ، بسیاری از جوانان کشور با ویژگی های فرهنگی ، اجتماعی ، خانوادگی و تربیتی متفاوت موفق می شوند که فرصت های شغلی مناسب خودشان را اشتغال کنند و حتی برخی از جوانان یا در انتظار شغل به سر می برند و یا هر چند وقت یک بار به شغل جدیدی می پردازند و پس از مدت کوتاهی آن را رها می کنند و مدت ها بیکار می مانند ( سام آرام ، 1383 : 35-34)

امروزه یکی از دغدغه های اصلی کشور حل معضل بیکاری است که بر دلایل ساختاری از جمله افزایش عرضه ی نیروی کار ، کمبود سرمایه داری ، مهاجرت روستاییان ، افزایش فارغ التحصیلان دانشگاهی ، جوانی جمعیت و… بازار کار کشور با عدم توازن مواجه شده است( گزارش جمهور، 1387 : 5). تجربیات متعدد کشور های مختلف نشان داده که غالبا بین وضعیت عرضه  تقاضای نیروی کار ، یک ناهماهنگی و عدم تعادل وجود دارد که این ناهماهنگی در کشور ما به ویژه در بین فارغ التحصیلان دانشگاهی نمود عینی تری دارد. به طور کلی با توجه به نقشی که نیروی متخصص و تحصیل کرده می توانند در روند توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشور داشته باشند و نیز با توجه به اینکه سالانه میلیاردها ریال صرف هزینه های آموزشی آنان می شود، لذا چنانچه نتوان از نیروی متخصص و تحصیل کرده در مشاغل مرتبط با رشته های تحصیلی شان استفاده کرد، از طرفی باعث هدر رفتن این هزینه ها شده و از طرف دیگر موجبات ظهور و بروز بیکاری اصطکاکی در جامعه را فراهم نموده که می توان ساختارهای اقتصادی جامعه را دچار تزلزل نماید( اکبری پور ، 1383 : 43).همچنین از آنجا که در بررسی عوامل موثر بر توسعه اقتصادی– اجتماعی کشور ها، بحث از نیروی انسانی و متخصص مطرح است، لذا سخن از اشتغال زن و رابطه ی آن با توسعه نیز ضروری می نماید( سفیری،1373: 42 ). به طوری که اگر در جامعه ای ایجاد اشتغال شود و در آمد بالا رود ولی توزیع آن بین تمامی افراد جامعه اعم از زن و مرد یکسان نباشد ، آن جامعه توسعه نیافته است(سفیری ،1380: 13). بنابراین در جهت ارتقای سطح توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی کشور ، زنان می توانند نقش عمده ای داشته باشند اما متاسفانه در حالی که اشتغال مردان با مشکل مواجه است ، اشتغال زنان جامعه چندان با مشکل مواجه نیست( سفیری ، 1373 : 51).

انفجار جمعیت ناشی از متولدین 65-1335 و ظهور آنها به عنوان عرضه ی نیروی کار در طی دو دهه ی اخیر سبب شده تا میزان عرضه ی نیروی کار از فرصت های شغلی به نحو چشمگیری پیشی گرفته و معضل بیکاری با شتاب بالا گسترش یابد و سبب اتلاف منابع انسانی  و رنج و فقر کثیری از جمعیت کشور شود(توسلی،1385: 1). اگر چه احتمال هیچ گونه تغییر بنیادی وجود ندارد و بر عکس بعضی مطالعات نشان می دهد که در کشور های در حال توسعه وضع از این نیز بدتر خواهد شد ، لااقل برای جلوگیری از گسترش بیکاری جوانان در آینده و نیز کاهش اثرات زیان بار آن بر جامعه و افراد،کارایی می توان و می باید انجام داد(ارگاس،1380: 4-3)و از آنجا که به بررسی جامعه شناختی  پدیده ی بیکاری می پردازیم ، این خود کمک می کند که ما در این مطالعه از دید جامعتر برخوردار باشیم و به پدیده ی بیکاری به عنوان پدیده ای با عث به وجود آوردن رابط خاص اجتماعی در میان قشری می شود که بیانگر آن هستند بپردازیم (کیانمهر،1385: 60). به طور کلی در این مطالعه هدف از مطالعه کار،کسب اطلاعات واقعی و درست و دور از پیش داوری های شخصی در مورد شناخت کار و استفاده از این اطلاعات در جهت بهبود وضع موجود می باشد . بنابراین با توجه به اهمیت موضوع اشتغال به خصوص در شرایط فعلی که کشور با معضل بیکاری روبروست، این مقاله در صدد بررسی وضعیت مسایل اشتغال و بیکاری می باشد.

پیشینه ی تحقیق

مداح ( 1390 ) در تحقیقی به بررسی « بیکاری و بزهکاری در ایران » پرداخته است . وی در این نوشتار بر پایه ی شواهد تجربی و نظری از رابطه ی بین بیکاری و بزهکاری، یک مدل اقتصاد سنجی جرم به دست داده شده و با بهره گیری از اطلاعات تفاضل اول متغیر های مدل، در سال های 1376 و 1385 برای استان های کشور برآورد شده است. نتایج این برآورد نشان می دهد که یکی از عوامل اثر گذار بر افزایش بزهکاری گسترش بیکاری است. به طوری که با افزایش یک درصدی نرخ بیکاری، دزدی عادی در گستره ی استان های  کشور در سال های 76 و 85 با کمابیش 8.6 درصد بالا رفته است. در واقع این تحقیق نشان دهنده ی همبستگی مثبت و معنی دار بین بیکاری و بزهکاری است.

یوسفی و دیگران (1390) تحقیقی را تحت عنوان « تاملی جامعه شناختی در تشخیص و تعیین اولویت مسائل اجتماعی ایران » انجام داده اند . این تحقیق با هدف ارائه تحقیقی جامعه شناختی  از ماهیت و اولویت مسائل اجتماعی در ایران گرفته شده است. برای این منظور با تکیه بر رهیافت برساختگرایی، بر بررسی اولویت مسائل اجتماعی از دیدگاه عامه مردم و نخبگان حاکم بر کشور پرداخته شده است. این مطالعه با روش تحلیل ثانویه 4 پیمایش ملی را طی یک بازده ی زمانی 10 ساله با نمونه ای مشتمل بر 36.429 نفر مورد بررسی قرار داده است. نتایج تحقیق نشان می دهدکه مسائل اقتصادی دارای بالاترین اهمیت و اولویت در بین جامعه ایرانی است و پس از آن مسائل حوزه اجتماعی قرار دارد. همچنین از نظر اهمیت و اولویت مسائل اجتماعی در میان گروه های مختلف اجتماعی ، به ویژه عامه مردم و نخبگان حاکم کشور، تفاوت چندانی وجود ندارد.

صیدایی و دیگران ( 1390 ) در مقاله ای تحت عنوان « بررسی وضعیت اشتغال و بیکاری در ایران طی سالهای 1335 تا 1389 » به دنبال شناخت و ارزیابی وضع موجود بیکاری و اشتغالزایی از سال 1335 تا 1389 بوده و همچنین به بررسی میزان اشتغال در بخش های سه گانه اقتصادی پرداخته اند. روش مطالعه تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی و کمی بوده و شیوه ی جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و با استفاده از آمار هایی رسمی مرکز ایران و مبتنی بر اسناد و مدارک می باشد. نتایج نشان می دهند که با وجود کاهش محسوس در نرخ بیکاری برخی استان ها، نرخ بیکاری در کشور ( 14.6) ، رقم بالایی را نسبت به کشورهای توسعه یافته دارد و دلیل آن هم رشد روز افزون جمعیت و افزایش عرضه ی نیروی کار و همچنین پایین بوده ظرفیت های تولیدی می باشد.

موسایی و گرشابی فخر (1389) در تحقیق خود با عنوان « بررسی رابطه ی بین بیکاری و قاچاق مواد مخدر در ایران » با استفاده از روش تحلیل توصیفی و با استفاده از آمار و اطلاعات موجود و براساس برآورد مدل های رگرسیونی بر روش ols ، رابطه ی بین نرخ بیکاری و قاچاق مواد مخدر را تبیین می کند. یافته ها نشانگر رابطه ای مثبت بین نرخ بیکاری و قاچاق مواد مخدر و رابطه ای منفی بین درآمد ماهانه ی خانوار و نرخ طلاق با قاچاق مواد مخدر است .

رفیعی و همکارانش (1387) تحقیقی را تحت عنوان « مشکلات اجتماعی در اولویت ایران » انجام داده اند. این پژوهش با استفاده از روش دلفی انجام شده و از نظرات 41 نفر از مدیران و کارشناسان و صاحبنظران درباره مشکلات اجتماعی در اولویت در چهار مرحله جمع بندی شده است. بر اساس نتایج حاصله از دیدگاه اعضای دلفی، در مجموع از 49 مشکل اجتماعی، بیکاری ، خشونت ، بی اعتمادی ، فقر در اولویت بالاتری در مقایسه با دیگر مشکلات قرار دارند. همچنین مقایسه یافته های پژوهش و مطالعات مشابه حاکی از اولویت قرار داشتن بیکاری و اعتیاد نسبت به دیگر مشکلات است.

عیسی زاده و دیگران (1385) تحقیقی را تحت عنوان «بررسی ارتباط بیکاری و طلاق در ایران » طی دوره 1385-1345 انجام داده اندکه در آن با اشاره به 4 رویکرد استرس روانشناختی ، هزینه طلاق ، شایستگی فردی و رویکرد تلفیقی،  ارتباط بین طلاق و بیکاری را بررسی می کند .با استفاده از داده های مربوط به طلاق، بیکاری طی یک دوره ی 40 ساله (از سال 1334 تا سال 1385 ) برای ایران و با استفاده از ابزار Eviews ارتباط بین این دو در این دوره از طریق تحلیل سری های زمانی آزمون شده است. نتایج نشان می دهدکه ارتباط بین طلاق و بیکاری برای کوتاه مدت، غیر معنی دار ولی برای یک دوره ی بلند مدت، معنی دار است و این موافق با رویکرد استرس روان شناختی است که بر اثر تاخیری بیکاری بر طلاق تاکید می کند.

غلامی ( 1385) تحقیقی را تحت عنوان « جهانگردی ، ایجاد اشتغال و افزایش سرشار درآمد ملی » انجام داده است. این تحقیق که با هدف استفاده از صنعت گردشگری در ایجاد اشتغال صورت گرفته است، نشان می دهد که با توجه به درصد بالای بیکاری در بین جوانان تحصیل کرده و عادی و جاذبه ی جهانگردی ( جاذبه ی تاریخی ، فرهنگی ، تمدن کهنسال ، موقعیت خاص جغرافیایی ، تنوع زیست محیطی و داشتن طبیعی چهار فصل ) که از این لحاظ ایران جزء 10 کشور مهم و نخست جهان قرار داده است ، می توان از این صنعت در ایجاد اشتغال و کسب درآمد و حتی جایگزیی صنعت نفت استفاده نمود.

کیانمهر (1385) در تحقیقی تحت عنوان « بررسی آثار بیکاری با تاکید بر آسیب های اجتماعی » به این موضوع اشاره می کند که بیکاری نه تنها یک پدیده ی اقتصادی است، بلکه یکی از معضلات اجتماعی نیز قلمداد می شوداز آن رو که فرد بیکار، چون خود را سبب هیچ فایده و انگیزه ای نمی داند، دارای انرژی برای تخریب واکنش های غیر معقول در جامعه می باشد. همچنین نتایج نشان می دهدکه خیل عظیم بیکاران درکشور های جهان سوم نتیجه رشد نا متوازن بخش های مختلف اقتصادی-اجتماعی در این کشور ها است اما نمی توان این پدیده را فقط مختص کشور های توسع نیافته و قشر های خاصی دانست ؛ چون بیکاری در کشور های توسعه یافته و در میان قشر های مختلف اجتماعی وجود دارد .

باقری (1385) در تحقیق خود تحت عنوان « اشتغال زنان در ایران: بررسی عوامل اجتماعی – اقتصادی تاثیر گذار» به بررسی مهمترین عوامل موثر بر اشتغال زنان می پردازدکه این عوامل در قالب دو دسته عمده اجتماعی ، اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. در بخش عوامل اجتماعی تحصیلات زنان و اشتغال مردان، رابطه ی معنا داری با میزان اشتغال زنان برقرار نموده است. در بخش عوامل اقتصادی نیز بین گسترش صنایع و بخصوص صنایع دستی و اشتغال زنان ارتباط معنا داری وجود دارد. نتایج همچنین نشان می دهد که بیشتر زنان بیکار ، مجرد و باسواداند و همچنین به گروه سنی 15-24 سال تعلق دارند .

ملک زاده ( 1385) در تحقیقی تحت عنوان « اشتغال زنان در قوانین موضوعه ایران » هم به بررسی عوامل موثر بر دستیابی به جایگاه اشتغال مناسب و ایجاد تناسب و تعادل در عرضه و تقاضا به عنوان عواملی که خانواده را از تزلزل و اضطراب مصون می دارد، می پردازد و هم بر این امر تاکید دارد که از آنجایی که زنان امروزه بخش عظیمی از نیروی متخصص علمی جامعه را به خود اختصاص داده اند، بنابراین باید موانع و نگرانی هایی که بر سر اشتغال آنهاست برداشته شود.

مهاجرانی (1384) در تحقیقی تحت عنوان« بیکاری: علت ها ، ابعاد و نوسان های آن در ایران » نشان می دهد که بیکاری یکی از مهمترین مشکلات اجتماعی در بسیاری از کشور های در حال توسعه است که به ویژه در مناطق شهری و در میان جوانان و تحصیلکرده ها افزایش یافته است. عرضه ی رو به رشد و تقاضای ناکافی نیروی کار عامل اصلی بیکاری در این کشور هاست. همچنین بررسی ویژگی های بیکاران در ایران نشان می دهد که نزدیک به نیمی از بیکاران را افراد 24-15 ساله تشکیل می دهد. نزدیک به 25 درصد بیکاران دارای تحصیلات دبیرستانی اند و شمار بیکاران دارای تحصیلات عالی رو به افزایش گذاشته است .

اکبری پور ( 1383) در تحقیق خود تحت عنوان « نگاهی به وضعیت بیکاری و اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی » نشان داده است که بین وضعیت عرضه و تقاضای نیروی کاری یک نا هماهنگی و عدم تعادلی وجود دارد که این ناهماهنگی در بین  فارغ التحصیلان دانشگاهی نمود عینی تری دارد . بنابراین با توجه به نقش فزاینده ی نیروی متخصص و تحصیل کرده در روند توسعه اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی کشور ، چنانچه نتوان از نیروی تحصیل کرده در مشاغل مرتبط با رشته خود استفاده کرد ، علاوه بر هدر رفتن هزینه ی تحصیل ، بیکاری اصطکاکی و در نهایت تزلزل ساختار اجتماعی را به بار می آورد .

امینی (1381) در تحقیق خود ظرفیت های اشتغالزایی توریسم را به عنوان راهکاری برای حل مشکل بیکاری دانسته و بیان می کند که توریسم به عنوان عمده ترین، پرکاربردترین و در نهایت اشتغالزاترین صنعت ، یکی از اساسی ترین راه های رویارویی با بیکاری است و همچنین به عنوان فعالیتی است که در سنجش هر نوع فعالیت دیگر اشتغالزاتر می باشد .

سام آرام (1381) در تحقیق خود تحت عنوان « عوامل اجتماعی موثر بر بیکاری جوانان » با روشی پیمایشی و با استفاده از پرسش نامه، طرح نمونه ای را به حجم 1109 نفر از جوانان 20 تا 30 ساله ساکن در مناطق بیست گانه ی شهر تهران شامل 587 نفر جوان بیکار و 522 نفر جوان شاغل، مورد بررسی قرار می دهد . نتایج توصیفی نشان می دهد که بیشترین نرخ بیکاری (73%) در بین تحصیل کرده هاست وکمترین میزان بین کسانی است که بدون تخصص هستند(38%)؛ همچنین میزان بیکاری در بین رشته های مختلف تحصیلی نیز تفاوت معناداری را نشان می دهد. نتایج تحلیلی محقق نیز حاکی از این است که با نظر پاسخگویان عواملی چون درآمد و حقوق مکفی ، بیمه بودن شغل، احترام داشتن شغل نزد مردم، بهداشتی بودن محل کار، رسمی بودن، موقتی بودن شغل از مهمترین عوامل اجتماعی موثر بر بیکاری بوده اند.

قلی پور (1380) تحقیقی را تحت عنوان « اشتغال و بیکاری » انجام داده است. وی در این تحقیق نشان می دهد که اشتغال و بیکاری به عنوان یکی از مسائل تاثیر گذار بر دیگر موضوعات جوامع بشری است؛ به عبارتی دیگر،بحث اشتغال با مسائل اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی ارتباط تنگاتنگ دارد و توجه به این موضوع در این مباحث با اهمیت جلوه می کند. در واقع وضعیت مطلوب اقتصادی در یک کشور متضمن حفظ اشتغال کامل و نیز ایجاد فرصت های شغلی جدید می باشد. از مشخصه های عمده این وضعیت، تعادل بین عرضه و تقاضای نیروی کار در بازار کار است.

سفیری (1380) در تحقیقی تحت عنوان « موانع و مشکلات اشتغال زنان و تاثیرات و پیامد های آن » سعی کرده است تا موانع و مشکلات اجتماعی – سازمانی و فرهنگی اشتغال زنان و پیامد های ناشی از اشتغال زنان را بررسی کند. وی نشان می دهد که توجه به موقعیت زنان به عنوان نیمی از منابع انسانی جامعه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. همچنین زنان علی رغم موقعیت نا مناسب اجتماعی، نقش قابل توجهی در جامعه دارند؛ به طوری که اگر ایجاد اشتغال شود و درآمد بالا رود ولی توزیع آنان بین تمامی افراد جامعه اعم از زن و مرد یکسان نباشد، آن جامعه توسعه نیافته است.

امین صارمی ( 1378) در تحقیقی تحت عنوان « تحصیل جامعه شناختی از تاثیرات بیکاری بر امنیت ملی»مقوله ی بیکاری را یکی از بحران های موجود در اقتصاد کشور معرفی می کند که این بحران می تواند به شاخص های رشد و توسعه کشور به ویژه بر امنیت ملی تاثیر اساسی داشته باشد. در واقع امنیت ملی را متغیر وابسته و بحران بیکاری را به عنوان متغیر مستقل گرفته است و با استفاده از نظریات هرزبرگ و با رویکردی جامعه شناختی چون دورکیم،اسملسر , دیویس و مارکس به تبیین موضوع پرداخته است.

واتکینز (1373) در تحقیق خود تحت عنوان « بیکاری، فقر و ناهنجاری های روانی » نشان می دهد که بیکاری ، فقر و تنگدستی را به دنبال دارد و فقر نیز به دنبال خود عامل بسیاری از بیماری های روانی و ناهنجاری های روحی به شمار می آید. در واقع بیکاری که مقدمه ی فقر و محرومیت است، با مختل ساختن عوامل روانی عمده مثل خود شناسی ، وقت شناسی و احساس اتکای نفس، مشکلات روحی و روانی به باز می آورد .

سفیری (1373) تحقیقی تحت عنوان « اشتغال زنان و توسعه » انجام داده است. این تحقیق با هدف بررسی رابطه ی بین اشتغال و توسعه، وضعیت اشتغال زنان در ایران و مقایسه ای میان ایران و کشور های توسعه یافته و توسعه نیافته صورت گرفته است. وی نشان می دهد از آنجا که در بررسی عوامل موثر برتوسعه اقتصادی – اجتماعی بحث از نیروی انسانی و تخصص مطرح است ، پس اشتغال و مشارکت اقتصادی زنان در بخش های مختلف ، از مهمترین شاخص های توسعه می باشد ؛ به عبارتی بین اشتغال و توسعه اقتصادی – اجتماعی رابطه ی مثبت وجود دارد .

تعریف اشتغال و بیکاری

اشتغال

در مورد اشتغال تعاریف متعددی ارائه شده و از دیدگاههای مختلف ( اجتماعی ، سیاسی و مدیریتی ) به این موضوع نگریسته شده است:

رحمت الله قلی پور ، اشتغال را در یک جمله به معنی «  عوامل تولید یا ظرفیت های موجود » می داند ( قلی پور ، 1380 : 20). تعریفی که دانشمندان مدیریت از دیدگاه مدیریتی برای اشتغال ارائه داده اند عبارت است از « بکار گیری منطقی نیرو های متخصص و کارآمد در مشاغل مختلف و تطبیق آنها با پست های تخصصی به نحوی که نیل به اهداف سازمانی را برای ما امکان پذیر سازد.

در تعریفی دیگر از اشتغال کامل و ناقص صحبت می شود که اشتغال کامل  به معنای احراز اشتغال اقتصادی توسط تمامی افراد فعال است و زمانی تحقق می پذیرد که تمامی افراد واجد شرایط کار، مفروض به داشتن فعالیتی باشند؛ و اشتغال ناقص به معنی استفاده نارسا از ظرفیت کار است،که این نوع اشتغال هم از فزونی نیروی انسانی کشاورزی نسبت به زمین وقوع کار و هم از نارسایی تجهیزات اساسی که موجبات افزایش کار را فراهم می کند، منبعث می شوند( سفیری ، 1373 :42).

مرکز آمار ایران در نظام آمار گیری خود مشاغل را این گونه تعریف کرده است که همه افراد ده ساله و بیشتر که حداقل 8 ساعت در هفته کار کرده است ، شاغل محسوب می شود . پس همه ی فعالیت هایی که به درآمد و پاداش و دستمزد منجر شود چه از طریق مشاغل تخصصی و رسمی باشد و کار های غیر رسمی مانند کاسبی و … در مورد کار و اشتغال صدق می کند و اساسا در طبقه بندی های اشتغال از نظر اقتصادی ، اصطلاح «شغل کاذب» وجود ندارد اما از نظر جامعه شناسی که بیشتر به هنجار ها و ناهنجار ها و بررسی زمینه ها و علل پدیده های اجتماعی می پردازد، مفهوم کار، اشتغال و بیکاری، معانی دیگری به خود می گیرد؛ با این دید،کار و  اشتغال به معنی فعالیت هایی اند که از ثبات و پایداری بیشتری برخوردارند ، بنابراین بر فعالیت هایی که مطابق با هنجار های احتماعی نیست مثل قاچاق فروشی و…، یا آنچه مورد رضایت فرد نیست و کفایت اقتصادی او را نمی کند، چون از ثبات و دوام بر خوردار نیست، نمی توان شغل و کار نامید و از آنها به عنوان «شغل کاذب» یاد می کنند( ارگاس،1380: 3).

بیکاری

از بیکاری نیز تعاریف متعددی شده است: در یک تعریف بیکاری در شرایطی محقق می شودکه جمعیت فعالعملا فعالیت اقتصادی نداشته باشد. به تعبیر دیگر، اینگونه اثبات می شود، زمانی که عرضه ی نیروی انسانی بیشتر از تقاضای آن باشد، پدیده ی بیکاری رخ می هد.در تعریفی دیگر، بیکاری را وقفه ی غیر ارادی و طولانی مدت کار به طوری که امکان به دست آوردن شغل جدید میسر نباشد دانسته اند( سام آرام،1382: 35 ). مرکز آمار ایران در نظام آمار گیری خود بیکار را اینگونه تعریف کرده است: بیکار به تمام افراد 10 ساله و بیشتر اطلاق می شودکه فاقد کار باشند ( اشتغال مزدبگیری یا خود اشتغالی نباشند )، آماده برای کار باشند (  برای اشتغال مزد بگیری یا خود اشتغالی آماده باشند )و جویای کار باشند( اقدامات شخصی را به منظور جستجوی اشتغال مزد بگیری  و یا خود اشتغالی به عمل آورده باشند )؛ همچنین افرادی که به دلیل آغاز به کار در آینده و یا انتظار بازگشت به شغل قبلی، جویای کار نبوده ولی فاقد کار و آماده برای کار بودند نیز ، بیکار محسوب می شوند( مرکز آمار ایران:1391 )

مفهوم بیکاری به معنای سنتی آن، با مساله ی نیروی کار ارتباط دارد و افراد بیکار به عنوان گروهی از افراد شناخته می شوند که در جستجوی کار می باشند ولی در سال های اخیر بسیاری از محققان به نقایص و کمبود های این تعریف که بیکاری پنهان را شامل نمی شود توجه نموده اند( ارکاس ، 1380 : 13). از نظر اقتصادی نیز هر فعالیتی که به قصد تولید انجام شود و پاداش داشته باشد، کار نامیده می شود ، هر چند از دیدگاه جامعه شناسان، مفهوم ثبات در معنی کار لحاظ می شود سپس ممکن است فعالیتی که از دیدگاه اقتصادی ، کار به شمار می رود جامعه شناسان به دلیل پیامد های نادرست ( نظیر احساس بی ارزشی در فرد  ، فقر و تنگدستی و مشکلات خانوادگی ، بزهکاری و آلودگی به اعتیاد ، عقب ماندگی کشور از نظر اقتصادی و … ) و بی ثباتی آن را کار ندانند. بنا براین پذیرفته ترین مفهوم بیکاری عبارت است از مجموع تمام افرادی که شاغل نیستند، اعم از کسانی که در جریان دستیابی به شغل جدیدند یا آنان که قادر به یافتن شغل با دستمزد های متعارف و واقعی نیستند. البته تصمیم و اراده ی فردی به بیکار ماندن، جز در مواردیکه فرد برای تغییر شغل، بیکاری را می پذیرد، فرد را در رده ی بیکاران قرار نمی دهد. در واقع، بنا به شمار زیادی از تعاریف ، بیکار کسی است که در جستجوی کار نیز باشد. از طرفی مفهوم بیکاری به جز وابسته بودن به کار و اشتغال با مفهوم جمعیت فعال نیز در ارتباط است. جمعیت نافعال بنا بر تعریف بیکار محسوب نمی شود. جمعیت فعال بر اساس شناخته شده ترین تعریف عبارت است از: جمعیت بالاتر از 10 سال به شرط آنکه خانه دار ، سرباز ، محصل ، بازنشسته و از کار افتاه نباشد.

انواع بیکاری

در تقسیم بندی بیکاری ، اهل تحقیق تقسیمات مختلفی ارائه دادند .

• پرفسور ادگاراو ادواردز ، در تقسیم بندی دیگری ، بیکاری را بدین گونه تقسیم می کند :

الف: بیکاری آشکار که 2 گونه است :

• بیکاری ارادی : افرادی که از پذیرفتن برخی مشاغل برای آن شایستگی دارند و منابع تامین مالی دیگری چون اشتغال ندارند.
• بیکاری غیر ارادی : که عامل آن فرد یا کار فرما نیست. از آن جمله است « بیکاری طبیعی » که در نتیجه جابجایی عوامل تولید رخ می دهد و یا اینکه ظرفیت جامعه در حدی نیست که بتواند از تمام عوامل تولید استفاه کند .

ب: کم کاری کسانی که کمتر از آنچه مایلند کار می کنند .

ج : ظاهرا فعال ولی با بهره برداری کم ، کسانی که بر حسب تعریف بالا معمولا در زمره ی بیکاران و کم کاران قرار نمیگیرند ، اما در واقع افرادی اند که کارشان حاصلی ندارد. این وضعیت به چند قسمت تقسیم می شود:

• کم کاری پنهان : وقتی افراد برای کاری گمارده می شوند، می توانند خیلی کمتر از حد انتظار کار نمایند.
• بیکاری پنهان : کسانی که سرگرم فعالیت های غیر شغلی ( انتخاب دوم ) هستد .
• بازنشستگی زودرس : در بسیاری از کشورها، سن بازنشستگی همزمان با افزایش طول عمر در حال کاهش است . این کار وسیله ای است برای امکان ایجاد اشتغال بیشتر برای افراد زیادی که از پایین فشار می آورند .

د: بیماران: کسانی که ممکن است تمام وقت کار کنند ولی قوه ی کارشان بر اثر سوء تغذیه یا فقدان دارو های عمومی پیشگیری کننده تحلیل می رود .

ه: غیر مولدان :کسانی که می توانند نیروی انسانی لازم را برای کار تولیدی تشکیل دهند ولی ساعت ها درگیر منابع مکمل ناکافی برای ساختن عوامل تولید خود و حتی ضروریات زندگی خود هستند ( قلی پور ، 1381 : 37-36).

2- در تقسیم دیگری بیکاری را اینگونه طبقه بندی کرده اند :

• بیکاری ناشی از فناوری مدرن
• بیکاری اتفاقی ناشی از حوادث یا اعتصابات کارگری
• بیکاری فصلی که مربوط بر صنایع فصلی است.
• بیکاری عمومی( غیر ارادی ): زمانی به وجود می آید که جمعیت فعال آماده ی کار کردن با شرایط موجود است ولی قادر به یافتن کار نمی باشد.
• بیکار ی پنهان: این نوع بیکاری با کیفیت کار سروکار دارد. فرد ظاهرا شاغل است ولی در حقیقت هیچ نوع نقشی در تولید ندارد و موجب ارزش افزوده ی واقعی نمی شود. ( سام آرام : 1382 : 35)
• در تقسیم دیگری بیکاری را به بیکاری اصطکاکی ، بیکاری ادواری و بیکاری ساختاری تقسیم بندی کرده اند :
• بیکاری اصطکاکی( برخوردی – طبیعی ): در مقطعی از زمان تعدادی از نیروی کار به طور موقتی بیکارند ولی برایشان شغل وجود دارد ( فارغ التحصیلان داشگاهی که می خواهند شغل بهتری پیدا کنند) یا برخی افراد که از شغل فعلی خود ناراضی اند و شغل خود را رها می کنند. به این تعداد بیکاران بیکاران طبیعی یا اصطکاکی گویند.
• بیکاری ادواری ( سیکلی یا تجاری ) : بیکاری ناشی از سیکل یا ادوار تجاری ( رکود ، حضیض ، رونق و رواج)
• بیکاری ساختاری زمانی روی می دهد که کارگران فاقد مهارت لازم برای مشاغل موجود باشند. به عنوان مثال با ورود کامپیوتر و تغییرات تکنولوژیکی ، کارگرانی که نتوانند شغل های جدید را انتخاب کنند( به دلیل عدم مهارت و آموزش لازم ) جزء بیکاران ساختاری تلقی می شوند ( نظری ، 1390 : 333-332)
• گاهی اوقات بیکاری را به بیکاری آشکار و پنهان تقسیم بندی می کنند : بیکاران آشکار، بیکارانی اند که شغلی ندارند و به دنبال شغل می گردند. بیکاران پنهان به آن تعداد از افراد گفته می شد که شغل دارند ولی در تولید نقشی ندارند مثلا با اضافه کردن یک کارگر باعث افزایش تولید نگردد ، می گوییم بیکاری پنهان وجود دارد .

نرخ بیکاری در ایران

در ایران برای اولین بار طرحی تحت عنوان « آمارگیری از ویژگی های اشتغال و بیکاری خانوار در سال 1373 و پس از آن در سال های 1376 تا 1379 یک بار در سال فقط در ماه آبان و از سال 1380 تا 1383 در ماه میانی هر فصل و در سال 1383 در ماه های اردیبهشت و آبان انجام گرفت. بعد از آن طرح مذکور ، مورد بازنگری قرار گرفت و طرحی با عنوان « طرح آمار گیری نیروی کار » برای اولین بار در سال 1384 با هدف برآورد شاخص های نیروی کار به صورت فصلی و سالانه  همچنین تغییرات آن در کل کشور ، نقاط شهری ، نقاط روستایی و تغییرات سالانه ، در استان ها با روش نمونه گیری چرخشی در فصول مختلف سال اجرا می شود. .

تا سال های 1383 شاخص نرخ بیکاری اینگونه تعریف می شد که در آن هر شخصی که 2 روز در هفته مرجع را کار می کرد ؛ شاغل محسوب می شد؛ اما در سال 1383 ( دولت هشتم ) تعریف نرخ بیکاری تغییر یافت. بسیاری معتقدند که این تغییر برای کمتر نشان دادن نرخ بیکاری در کشور توسط دولت نهم صورت گرفته است. در حال حاضر بر اساس تعریف دولت ، هر کس حداقل 1 ساعت در هفته کار کند ، شاغل محسوب می شود. مرکز آمار ایران اعلام کرده است که تغییر نرخ بیکاری در دولت هشتم در راستای همسوکردن شاخص ها با استاندارد های سازمان بین اللملی کار بوده است و تنها موجب 1 درصد تغییر در نرخ بیکاری و آن هم برای 1 بار شده است ، همچنین در تعریف قبلی،  امکان ارزیابی برخی مشاغل که در هفته کمتر از 16 ساعت کار داشته اند امکان پذیر نبوده است (روزنامه ایران ، 1389).

بررسی نرخ بیکاری در ایران نشان می دهد که در تابستان 1391 ، 12.4 از جمعیت فعال کشور بیکار بوده اند ، بر اساس این نتایج نرخ بیکاری در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بیشتر بوده است و بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری کل کشور نشان می دهد که این شاخص ها نسبت به سال های گذشته سیر صعودی را طی می کند و مرتبا در حال افزایش است . بررسی نرخ بیکاری 24-15 ساله حاکی از آن است که 27درصد از جمعیت فعال این گروه سنی بیکار بوده اند . این شاخص در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بیشتر بوده است که این شاخص نسبت به فصل مشابه در سال گذشته به 2.3 درصد افزایش یافته است . همچنین بررسی نرخ بیکاری جوانان 29-15 ساله حاکی از آن است که 24.8 درصد از جمعیت فعال بیکارند که این شاخص در بین زنان نسبت به مردان ( زنان :42.3 ، مردان : 20.1) و در شهر نسبت به روستا ( شهر 29.1 ، روستا 14.1 ) بیشتر بوده است. همچنین بررسی سهم شاغلین 15 ساله و بیشتر به ساعت کار معمول 49 ساعت  و بیشتر نشان می دهد 41.7 درصد شاغلین به طور معمول بیش از 49 ساعت در هفته کار می کنند . به این شاخص یکی از نماگر های کار شایسته می باشد در کشور سهم زیادی از شاغلین بیش از استاندارد کار می کنند .بررسی نرخ بیکاری در فصول مختلف  نیز، نشان می دهد که بالاترین نرخ بیکاری در فصل زمستان (14.6) بوده است که می توان عواملی چون سرد شدن هوا ، تاثیر بارش های جوی بر تعطیلی کارهای کشاورزی و ساختمانی ، باعث بیکار شدن کشاورزان و کارگران ساختمان شوند .

مقایسه تغییرات نرخ بیکاری در کشور های جهان

مقایسه نرخ بیکاری یکساله  در 43کشور جهان نشان می دهد که این مساله، مساله ای جهانی است و در 15 کشور جهان، سیاست های اشتغال زایی با شکست مواجه شده و نرخ بیکاری در آنها افزایش یافته است. در عین حال ، بیکاری در اسپانیا و یونان به مرز بحران رسیده است. به گزارش خبرنگار مهر، بررسی جدید ترین آمار های بین المللی ( سازمان جهانی کار ) نرخ بیکاری در 43 کشور جهان نشان می دهد که یونان در اروپا با 24.4 درصد و اسپانیا با 25.1 درصد ، در کنار آفریقای جنوبی با 24.9 درصد ، بالاترین نرخ بیکاری را در بین کشور ها به خود اختصاص داده اند . یونان و اسپانیا پس از وقوع بحران های مالی سال گذشته اروپا ، نتوانسته اند وضعیت بازار خود را بهبود ببخشند و در این  کشور ها بیکاری همواره به عنوان یکی از معضلات اجتماعی وجود دارد با این حال اوضاع بازار و اشتغال در برخی از کشور های دیگر در مناطق مختلف دنیا از جمله کشور های آسیای جنوب شرقی خوب است به نحوی که طبق آخرین برآورد ، نرخ بیکاری در ژاپن 3.4 درصد ، هنگ کنگ 3.2 درصد ، مالزی 3 ، سنگاپور 2 درصد ، کره جنوبی 3 درصد و تایلند 0.7 درصد است که در میان این کشور ها تایلند دارای وضعیت مناسبی از لحاظ آمار بیکاری و کمتر از 1 درصد است .

بررسی روند بیکاری کشور ها در یک سال گذشته نشان می دهد که این موضوع در کشوری مثل یونان که بیکاری در آن از 16.6 به 24.4 رسیده است، دچار بحران در بازار خواهد شد و این مساله در اسپانیا و آفریقای جنوبی مشاهده می شود. در حوزه ی یورو نیز نرخ بیکاری در طول یک سال اخیر 1.3 درصد افزایش یافته است و این مساله به تازگی در گزارش های سازمان جهانی کار نیز مطرح شده است. بیکاری طی یک سال اخیر در فرانسه ، ایتالیا ، دانمارک نیز افزایش یافته و این موضوع نیز در نرخ های بیکاری این کورد ها مشهود است ، با این که نرخ بیکاری در ایالت متحده ی آمریکا در فاصله 1 سال اخر 1 درصد کاهش نشان می دهد اما در بریتانیا و کانادا این نرخ ها کمی رشد یافته است ( اقتصاد ایران :1391). متاسفانه در مورد ایران این برآورد های بین المللی حاکی از افزایش صف بیکاران و جویندگان کار در بازار کار داخلی است. در ایراننیز شاهد رشد 1.8 درصدی بیکاری نسبت به سال گذشته بوده ایم، در حالیکه طبق آخرین گزارش مرکز آمار ایران، نرخ بیکاری معادل 12.9 درصد بوده و برای تابستان اندکی بهبود وضعیت پیدا کرده است.به علاوه بررسی نرخ بیکاری استان های مختلف نشان می دهد که خراسان جنوبی با 6.3 درصد و استان فارس با 21.2 درصد نرخ بیکاری ، به ترتیب کمترین و بییشترین نرخ بیکاری را در میان استان های کشور نشان می دهند ( مرکز آمار ایران).بر اساس آمار رسمی تعداد بیکاران در ایران بین 3 تا 3.5 میلیون نفر است اما کارشناسان تعداد بیکاران رابیش از 4 میلیون نفر برآورد می کنند هر ساله دست کم حدود هشتصد هزار نفر وارد بازار کار ایران می شوند و ایران توان کافی برای پاسخگویی به این حجم از متقاضیان کار را دارد . در واقع مساله ی مهمی که در رابطه با ساختار بیکاری و اشتغال مطرح است رویارویی با پدیده ی کمبود یا نبود فرصت های شغلی یا اشتغال نا مناسب دانش آموختگان دانشگاهی است که به ویژه در دهه ی اخیر در ایران بروز کرده است و هر سال حادتر می شود زیرا در سالهای اخیر،در ایران نیز همچون بسیاری از کشور های در حال توسعه، جمعیت در حال تحصیلات عالی از لحاظ کمی رشد قابل توجهی داشته است. لذا فرایند جذب و پذیرش دانشجو از سوی دانشگاه های کشور باید در راستای بازار کار و متناسب با نیاز های جامعه باشد و بایستی بین موسسات آموزشی و بازار کار تعامل برقرار شود(صیدایی ، 1390: 242).

علل و عوامل موثر بر بیکاری

در کشور های در حال توسعه، بیکاری ( با شکل های مختلف و معلول یک رشته عوامل پیچیده ) پدیده ای است بنیادی که بر روی هم درک و تشخیص آن را دشوار می سازد ؛ اما در یک بررسی کلی با توجه به پیشینه تحقیقات انجام شده در زمینه ی بیکاری ، علل و عوامل ریشه ای بحران بیکاری از نظر ذیل قابل تاویل می نماید:

روال صنعتی شدن و حرکت کردن از روستا ها به شهر ها : صنعتی شدن و رواج اقتصاد پولی که از هم پاشیدگی جامعه های قدیم روستایی را به دنبال داشت، یکی از عوامل رشد سریع جمعیت بود و سهم خود را از هم پاشیدگی نظام سنتی را سرعت بخشید . همزمان با رشد جمعیت ، سیل مهاجرت های بزرگ از سوی روستا ها به شهر ها ادامه خواهد یافت. مهاجرت از مناطق روستایی نیز، موجب تثبیت وضع اقتصادی این روستاها نشده است. نرخ رشد جمعیت روستاها همچون گذشته همچنان بالاست و هرروز مشکلی بر مشکلات افزوده می گردد. نیروهای جوان و فعال مهاجرت می کنند و آنها که می مانند نیروی کافی ندارند تا کشاورزی در روستا را رونق دهند. از سوی دیگر، مناطق شهری بزرگ هم برای پذیرش توده های نیروی روستایی روز به روز با مشکل بیشتری روبرو می شود و در نتیجه افزایش بی رویه ی بیکاران شهری را در پی خواهد داشت و همچنین در شهرها امکانات اشتغال برای روستاییان وجود ندارد و امید دستیابی این افراد به سطح زندگی مورد انتظار، نیز روز به روز کمتر می شود(فرایدی :1377: 13-12). در سال های اخیر به ویژه در حال حاضر مساله ای که باعث شده هر ساله نیروی  فعال و بیکار موجود در روستاها راهی شهر ها ( ناکجا آباد ) شوند ، مساله بیکاری است که اقتصاد ایران به ویژه در روستاها به شکل بحرانی گریبانگیر این معزل می باشد ؛ البته شهرها که خود از چند جنبه مشکلات کمی ندارند ،با ورود این گروه از مهاجرین مشکلات آن دو چندان شده و علاوه بر معضل بیکاری ، مشکلات دیگری مثل حاشیه نشینی ، فساد ، ترافیک ، بزهکاری و  …گریبانگیر آن می شود ( صیدایی ، 1390: 216)

رشد جمعیت : رشد سریع جمعیت در کشور های در حال توسعه ، سبب گسترش ابعاد بیکاری آشکار و پنهانخواهد بود. همراه رشد جمعیت، نسبت افراد قادر و مایل به کار به کل جمعیت افزایش خواهد یافت اما به علت فقدان منابع مکمل ، توسعه مشاغل جدید محدود است . نتیجه ی این عمل آن است که همراه با رشد جمعیت،کار ، بیکاری پنهان و آشکار افزایش می یابد. در شرایط افزایش جمعیت، درآمد های قابل تصرف کاهش می یابدکه این خود باعث کاهش پس انداز سرمایه گذاری می شود و بر تعداد بیکاران افزوده خواهد شد . همراه با رشد جمعیت کار نسبت به زمین ، سرمایه و سایر منابع ، مقدار عوامل تولید موجود برای هر کارگر نیز کاهش می یابد و مجددا بر تعداد بیکاران افزوده می شود.

ناتوانی بخش های دولتی در جذب فارغ التحصیلان دانشگاهی: بر اساس آمار و اطلاعات موجود ، کشور ها در طول سالیان گذشته هرگز توان جذب نیروهای تحصیل کرده را نداشته و همان تعداد نیروی کار جذب بازار کار شده اند، اکثرا در شغلی نامتنا سب با رشته ی خود به فعالیت اشتغال مشغولند که این امر تا حدی ناشی از رشد بی برنامه پذیرش دانشجو در رشته های مختلف تحصیلی بدون توجه به نیاز بازار کار کشور می باشد که به نوبه خود در افزایش نرخ بیکاری عاملی موثر به شمار می رود .از جمله عوامل موثر بر افزایش نرخ بیکاری فارغ التحصیلاندانشگاهی می توان به عدم وجود هماهنگی بین سازمان های اجرایی کشور با مراکز آموزش عالی جهت شناخت نیاز بازار کار کشور ، عدم وجود آمار و اطلاعات دقیق از وضعیت عرضه و تقاضای نیروی کار ، افزایش ظرفیت پذیرش دانشجو در رشته هایی که در جامعه به حالت اشباع درآمده اند ، گسترش و اشاعه فرهنگ مدرک گرایی و عدم توزیع مناسب امکانات و فرصت های شغلی برابر در مناطق مختلف کشور به ویژه در مناطق غیر صنعتی و کمتر توسعه یافته و… اشاره کرد( اکبری پور ، 1383).

پایین بودن نرخ سرمایه گذاری و عدم تناسب توزیع امکانات در مناطق مختلف کشور :نظر به این که در کشور های جهان سوم دولت ها از جهت منابع مالی محدودیت زیادی دارند ، ناگزیرند که امکانات مالی خود را تنها در شهر ها صرف کنند و چون شهر و روستا نمی توانند هماهنگ رشد یابند، جمعیت از روستا های عقب مانده به مراکز شهری سرازیر می شوند. در واقع عدم تعادل در زمینه فرصت های اقتصادی بین بخش های روستایی و نیز برخی از شهر های کوچک از یک سو و شهر های بزرگ با امکانات بیشتر از سوی دیگر، سبب گسترش مهاجرت به شهر های بزرگ شده است. از آنجا که بخش تولیدی، قادر به جذب نیروی کار مهاجر روستایی نیستند ، لذا نیروی کار، جذب بخش های غیر مولد و عمدتا واسطه گری گردیده اند . آثار این مهاجرت از یک سو خود را در نرخ بیکاری مناطق شهری و روستایی نشان می دهد به طوری که در سال های اخیر همراه با افزایش نسبی نرخ بیکاری مناطق شهری ، نرخ بیکاری در مناطق روستایی کاهش یافته است . تداوم این روند در آینده مشکل کمبود نیروی کار در روستا و افزایش بی رویه ی بیکاران شهری را در پی خواهد داشت.

وجود بیکاری پنهان : در تعریف بیکاری پنهان گفته اند که بیکاری پنهان شامل افراد فعال و ظاهرا مشاغلی است که نقش عمده ای در تولید یا پیشرفت کار ندارد و یا حذف آنها خللی عمده بر گرودنه ی کار وارد نمی آید.در مواردی چند نیروی انسانی زاید در بازار کار را بیکاری پنهان می خوانند چرا که این پدیده موجبات عرضه ی نیروی کار فراوان را فراهم می سازد و از طرفی کارگرانی که مزد کافی دریافت نمیدارند ، به کاهش تولید دست می زنند و در نتیجه نیروی کار به طور کامل مورد استفاده قرار نمی گیرد . از آنجا که بیکاری پنهان با عواملی که مبین کم رشدی هستند ، مرتبط می باشد ، حل این نوع بیکاری نیز مسائلی چون رفع بیکاری ، ایجاد اشتغال ، ایجاد مشاغل سود بخش تر ، آموزش حرفه ای ، سیاست گذاری و دستمزد ، تحرک اجتماعی– حرفه ای کارگران و به طور کلی حذف دوگانگی بین اقتصاد بازار و اقتصاد معیشتی ، مربوط می شود .

انتخاب تکنیک های سرمایه بر به جای کار بر:امروزه با گسترش صنایع  سازمان های تولیدی و اجبار اقتصادی در تولیدات انبوه کار فرمایان، تغییر نیروی کار از کاربر به سرمایه بر معضلی به نام بیکاری به وجود آورده گریبانگیر کشور های صنعتی و غیر صنعتی شده است.در بازار نیروی کار از دست دادن مشاغل از طریق جایگزینی نیروی ماشین و تکنیک های انجام کار ، بیکاری تکنولوژیکی لقب گرفته است به جای کارگر ماشین و به جای نیروی مکانیکی و یا الکترنیکی استفاده می شود.در کنار نکات مثبت استفاده از تکنیک های سرمایه بر مدرن ، از جمله نکات منفی آن رشد بیکاری در جامعه می باشد که به نوبه خود ضربه ای شدیدتر از رونق اقتصادی ناشی از استفاده از تکنیک های سرمایه بر وارد خواهد نمود، بالاخص اگر نیروی کار آن جامعه از سطح مهارت و تخصص پایین برخوردار باشد( قلی پور،1381 :38).

عدم توجه به توریسم: بر اساس جدید ترین آمار ارائه شده از سوی سازمان جهانی گردشگری وابسته به سازمان ملل ، ایران جایگاهی در میان 10 کشور فعال در حوزه گردشگری منطقه خاورمیانه ندارد . بر اساس این گزارش شاخص های مربوط به صنعت گردشگری در همه نقاط جهان به غیر از خاورمیانه با رشد همراه بوده است .

پیامد های بیکاری

با توجه به بررسی های انجام شده می توان از جمله مهمترین پیامد های بیکاری را به صورت زیر دسته بندی کرد:

ناامنی ملی: مساله ی بیکاری امروزه یکی از بحران های موجود در اقتصاد کشور است که می توان بر شاخص های رشد و توسعه کشور به ویژه بر امنیت ملی تاثیرات اساسی داشته باد. دورکیم مبنای نظم و امنیت جامعه را عاملی اخلاقی می داند. از نظر او مردم در شرایط فروپاشی همبستگی سنتی و عدم پیدایش همبستگی جدید، بیش از هر زمان دیگر، مستعد شورش و طغیان هستند. پس در شرایط بحران بیکاری در جامعه، امنیت و نظم جامعه از بین می رود. مرتن هم در نظریه بی هنجاری خود می گوید که افراد زمانی به کجروی های اجتماعی روی می آورند که وسایل مقبول اجتماعی اهداف آنها را تامین نمی کند. بیکاری از مقوله های  است که ایجاد کننده چنین وضعیتی است. بشیریه شورش را اساسا به معنای اعتراض خشونت آمیز نسبت به وضعیت موجود می داند. بنابراین امکان دارد علت این اعتراض اوضاع بد اقتصادی  و خودکامگی سیاسی باشد(بشیریه ،1372 : 15).بیکاری شرایطی را ایجاد می کند که افراد احساس می کنند که به ته خط رسیده اند ، این برداشت بیشتر در ذهن کسانی که بیکارند ویا به هردلیل بیکارشده اند ویاکاری نمی یابند، بیشتر و شدیدتر است.

فقر و ناهنجاری های روانی : اکثر افراد بی بضاعت از قدرت خرید مواد غذایی سالم برخوردار نیستند و امکان کمتری برای تغذیه ای مناسب که نیازمند پول بیشتر است دارند. حتی می توان گفت که اینگونه افراد به دلیل درآمد کم، توان خرید خانه در محیط های آرام، تمیز و خوش آب و هوا را ندارند و این عامل خود در ایجاد ناهنجاری های روانی در بین آنها موثر است .

خرابکاری ، بزهکاری و روسپیگری: مسائل و مشکلات اقتصادی به ویژه مشکلات مربوط به بیکاری از عمده ترین عواملی است که جوانان را به سمت رفتار های خشونت آمیز بزهکاری و روسپیگری سوق می دهد . خرابکاری ، بزهکاری و روسپیگری بیشتر در بین جوانانی ظاهر می شود که از کمترین سطح تحصیلات برخوردارند و در محله های فقیرنشین اطراف شهر های بزرگ به سختی زندگی می کنند ( ارگاس :1380 ،43-42). روند فزاینده ی بزهکاری در ایران از یک سو و پیامد های زیان بار و گسترش آنمانند بالا رفتن هزینه های اجتماعی و شخصی ، بر هم خوردن روند تخصیص منابع و کاهش سرمایه گذاری و رفاه اجتماعی  از سوی دیگر،  بررسی علل آن را ضروری می سازد . یکی از عوامل تاثیر گذار بر بزهکاری بیکاری است. بیکاران در سنجش با افراد شاغل ، انگیزه ی بیشتری برای رفتارهای بزهکارانه دارند، زیرا از این راه می توانند هزینه های زندگی را پوشش دهند(مداح :1390: 190).

قاچاق مواد مخدر : در کشور ما ایران ، در بررسی ابعاد مختلف علل وقوع جرم ، بررسی بعد اقتصادی جرایمی چون قاچاق مواد مخدر از اهمیت ویژه ای بر خوردار است . به نظر می رسد با توجه به این که قاچاق مواد مخدر یکی از انواع جرایمی است که درآمد زایی بالایی دارد، این انتظار وجود دارد که به بیکار شدن یا بودن شخص و در نتیجه  سطح درآمد پایین ، احتمال ارتکاب چنین جرمی را افزایش می دهد.

طلاق : یک منبع اقتصادی مهم برای کسب درآمد برای خانواده ها، کار است و بیکاری فقدان چنین منبع ارزشمندی است. رویکرد های مختلف ، اثرات متناقض بیکاری بر طلاق را نشان می دهد؛ برخی بر این نظرند که بیکاری اثری مثبت بر تصمیم بر طلاق دارد. برخی با توجه به این که طلاق هزینه ی اقتصادی را برای بیکاران دارد و این در توان بیکاران نیست  ، به روابط منفی بین این دو اشاره دارند . ولی در ایران با استفاده از رویکرد تلفیقی می توان نشان داد که بیکاری در دراز مدت ، اثری منفی بر طلاق می گذارد( عیسی زاده و دیگران :1390).

فرار ، ترک خانه و رفتن به جاهای دیگر : مهاجرت : بین موضوع ترک اجتماع ، کشور و منطقه ی اولیه و اصلی توسط جوانان و مشکلات مربوط به بیکاری و همچنین دیگر عوامل مهم از قبیل جنگ و درگیری های سیاسی ارتباط برقرار شده است( ارگاس :1380 :42). شیوع بیکاری در یک جامعه در سطح فردی ، باعث مهاجرت شخصی برای دستیابی به یک موقعیت شغلی می گردد. در خصوص افراد تحصیل کرده و ماهر نیز، عدم وجود زمینه های شغلی مناسب، پدیده ی فرار مغز ها را به همراه خود دارد. در واقع عدم وجود فرصت های شغلی مناسب با رشته ها و تخصص های افراد ، آنان را به سمت بازار کار خارج از کشور می کشاند  و آنها را با دادن امتیازات و امکانات بالا ، افرادی سر سپرده تربیت می کند که می تواند حاکمیت سیاسی ، امنیتی و ملی جامعه را به خطر بیاندازد( صارمی :1378).

یافته ها

یافته ها نشان می دهند که چالش های اشتغال و بیکاری،  نه تنها یکی از مهمترین مسائل اجتماعی کشور به شمار می آید بلکه با توجه به میزان رشد جمعیت  در دو دهه ی گذشته می توان آن را مهمترین چالش اجتماعی چند دهه ی آینده به حساب آورد. وجود بیکاری در سطح نسبتا وسیع ، از جمله ویژگی های بارز اغلب کشور های در حال توسعه است که عواملی چون انفجار جمعیت ، ناتوانی بخش های دولتی در جذب نیروی کار ، استفاده از روش های تولیدی سرمایه بر به جای کار بر ، کمبود سرمایه ، انعطاف پذیر بودن ساختار تولید و وجود بیکاری پنهان ، پایین بودن بهره وری نیروی کار ، تعیین دستمزد ها بدون توجه به بازدهی نیروی کار و عدم توجه به صنعت توریسم، باعث تشدید بیکاری در کشور های در حال توسعه و از جمله کشور ما گردیده اند و به عنوان مهمترین مسائل اشتغال وبیکاری در ایران به حساب می آیند.

نتیجه گیری

بیکاری به یکی از مسائل و مشکلات عمده در کشور تبدیل شده است . وجود بیکاری بالا از یک طرف ، بخش وسیعی از نیروی کار فعال جامعه را میتوانست در فعالیت های در فعلیت های مختلف به کار گرفته شوند و رشد تولید ملی و شکوفایی را به بار آورد به هدر رفته و از طرفی دیگر فقر، فساد ، توزیع ناعادلانه درآمد ، طلاق ، قاچاق مواد مخدر، نا امنی و پیامد های سنتی دیگر، دامنگیر جامعه می شود. بنابراین در هر برنامه ی توسعه، تامین اشتغال باید در اولویت قرار بگیرد. ایجاد اشتغال یکی از مهمترین ابزارهای کاهش بیکاری، فقر و  نابرابر ی است؛ بنا براین افزایش فرصت های شغلی در مناطقی که بیشتر از بیکاری و فقر رنج می برند ، از اهمیت مضاعفی برخوردار است البته ناگفته نماند که اگر توزیع اشتغال در بین تمامی افراد جامعه اعم از زن و مرد یکسان نباشد، آن جامعه توسعه نیافته است، هرچند در آن ایجاد اشتغال شود و در آمد بالا رود. در کشور ما ایران مساله اشتغال از وضعیت چندان مناسبی برخوردار نیست و نرخ بیکاری رقم بالای را نشان می دهد به طوری که از 9 درصد در سال 1345 به 12.4 درصد ر سال 91 رسیده است که در این میان بالاترین نرخ بیکاری به نیروی جوان اختصاص دارد. به طوری که طبق آخرین آمار درصد بیکاران در بین جوانان 24 – 15 ساله 27 درصد می باشد که رقم خیلی بالایی را نشان می دهد. بررسی مقایسه ای نرخ بیکاری در استان های مختلف کشور نیز تفاوت فاحشی را نشان می دهد .

منابع

• ارگاس فوروندا، اسکار (1380)، علوم اجتماعی و مشکل بیکاری جوانان در جهان ، ترجمه سازمان ملی جوانان ، تهران :نشر روناس
• اکبری پور ، صفدر (1383) « نگاهی به ضعیت اشتغال و بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی » ، ماهنامه کار و جامعه ، شماره 53 ، صص 43-46
• اقتصاد ایران(1391)، کدمطلب :77152
• امین صارمی ، نوذر (1378) ،« تحلیل جامعه شناختی از تاثیرات بیکاری بر امنیت ملی » ، دانش انتظامی ، شماره 3 و 4 ، صص 19-8
• امینی،امیر هوشنگ (1381)،«سخن ماه :ظرفیت های اشتغال زایی توریسم(به عنوان راهکاری برای حل مشکل بیکاری )»،نامه اتاق بازرگانی ، شماره 409،صص 8-4
• باقری، شهلا (1385) چاپ چهاردهم ، تهران؛ نشر نی
• باقری، شهلا (1385)، « اشتغال زنان در ایران : بررسی عوامل اجتماعی – اقتصادی تاثیر گذار » ، فصلنامه بانوان شیعه ، شماره 8 ، صص 252-215
• بشیریه ، حسین (1372) ، انقلاب و وبسیج سیاسی ، تهران :موسسه انتشارات و چپ دانشگاه تهران
• بورس(1378)،« چگونه می توان بر مشکل بیکاری غلبه کرد » ماهنامه بورس ، شماره 17 ، صص 17-16
• توسلی ،محمود (1385) ، «کارکرد اقتصاد بازار در حل بیکاری در ایران »، مجله تحقیقات اقتصادی ، شماره 7
• جعفری لنگرودی ، محمد جعفر (1381) ، ترمینولوژی حقوق ، چاپ چهاردهم ، تهران : کنج دانش
• رابینگتن ، ارل و مارتین واینبرگ ( 1383) ، رویکرد های نظری هفت گانه در بررسی مسائل اجتماعی ،ترجمه رحمت الله صدیق سروستانی ،تهران : موسسه انتشارات و چپ دانشگاه تهران
• ربانی ، رسول (1384) ، جامعه شناسی کار و مشاغل ( دیدگاهها و نظریه ها) ، چاپ اول ، اصفهان ، دانشگاه اصفهان
• رفیع پور ، فرامرز (1380) ، آناتومی جامعه : مقدمه ای بر جامعه شناسی کاربردی ، چاپ دوم ، تهران :شرکت سهامی انتشار
• رفیعی ، حسن ؛ سعید مدنی قهفرخی و مروئه وامقی (1387) ، مجله جامعه شناسی ایران ، سال نهم ، شماره 1 و 2 ، صص 208 – 184
• رفیعی ، حسن (1380) ، « مشکل اجتماعی : دستور کار نظام رفاه اجتماعی » ، فصلنامه رفاه اجتماعی ، سال اول ، شماره 1، صص 35-33
• روزنامه ایران (1389)، « درباره تعریف اشتغال » ،کد مطلب :6425
• سام آرام ، عزت الله (1382) ، « نقش عوامل اجتماعی در بیکاری جوانان ، کار و جامعه ، شماره 51 ، صص 38-34
• سفیری ، خدیجه (1380) ؛« موانع و مشکلات اقتصاد زنان و پیامد های ناشی از آن » ، ماه نامه کار و جامعه ، شماره 39 ، صص 21-13
• سفیری ، خدیجه (1373) ، «اشتغال زنان و توسعه » فصلنامه دانش مدیریت ، شماره 24 ، صص 51-42
• صیدایی ، دکتر سید اسکندر، عیسی بهاری و امیر راعی (1390)، « بررسی وضعیت اشتغال و بیکاری در ایران طی سال های 1389 – 1335» ، فصلنامه ی راهبرد یاس ، شماره 25 ، صص 247-216
• عبداللهی ، محمد (1383) « طرح مساله اجتماعی در ایران : اهداف و ضرورت ها » نامه انجمن جامعه شناسی ، شماره 3 ، صص 34-11
• عیسی زاده ، سعید , اسماعیل بلالی و محمد علی قدسی _1390) « بررسی ارتباط بیکاری و طلاق در ایران طی دوره 1385-1345» ،ماهنامه کارو جامعه ، شماره 130 ، صص 52-41
• غلامی ، غلامحسین (1385) ، « جهانگردی ، ایجاد اشتغال و افزایش سر شار درآمد ملی » ، ماهنامه جمعیت ، شماره 57.58 ، صص 60-51
• فاضلی ، نعمت الله (1387) ، « سیاست اجتماعی در عمل » ، کتاب ماه علوم اجتماعی ، شماره 7 ، صص 33-30
• فرایدی،داوود (1377) ، « بیکاری و علل آن » ،کار و جامعه ، شماره 29 ، صص 22-12
• فلک زاده ، فهیمه (1385) ، اشتغال زنان در قوانین » فصلنامه فقه و حقوق خانواده ، شماره 44 ، صص 164-141
• قلی پور ، رحمت الله (1381) ، « علل و عوامل بیکاری »، ماهنامه کارو جامعه ، شماره 43 ، صص 41 – 35
• کرباسی، علی رضا و همکاران (1387)،« پیش بینی اشتغال بخش کشاورزی در ایران »، مجله اقتصاد در توسعه کشاورزی(علوم و صنایع کشاورزی ) ،جلد 22 ، شماره 2
• کیانمهر ، محمد ولی (1385) « بررسی آثار بیکاری با تاکید بر آسیب های اجتماعی » ، ماهنامه تعاون ، شماره 183 ، صص 63-60
• گزارش جمهور(1386)، وزارت کار و امور اجتماعی در دلت نهم، « رویکرد ها و دستاورد ها با تاکید بر اشتغال زایی »، تهران : شماره 44
• گیدنز ، انتونی (1384) ، جامعه شناسی ، ترجمه منوچهر صبوری ، چاپ چهاردهم ، تهران ؛ نشر نی
• مداح مجید (1390) ،« بیکاری و بزهکاری در ایران: تحلیل نظری و تجربی »، فصلنامه اطلاعات سیاسی اقتصادی ، شماره 286، صص 197-188
• مرکز آمار ایران ،(1391 )، نتایج آمار گیری نیروی کار
• ملک زاده ، فهیمه(1385)، «اشتغال زنان در قوانین موضوعه ایران»، فصل نامه فقه و حقوق خانواده ( ندای صادق ، سال یازدهم ، شماره 44،صص 24-1
• موسایی ، میثم و سعید گرشاسبی فخر (1389) ، « بررسی رابطه ی بین بیکاری و قاچاق مواد مخدر در ایران »، فصلنامه مسائل اجتماعی ایران ، سال اول ، شماره 2 ، صص 168-145
• مهاجرانی ، علی اصغر (1384) ،« بیکاری : علت ها ، ابعاد و نوسان های آن در ایران » فصل نامه ی اطلاعات سیاسی و اقتصادی ، شماره 219 و 220 ، صص 8-4
• نظری ، محسن (1390) ، اقتصاد کلان ، چاپ بیست و هفتم ، تهران ، نشر نگاه دانش
• واتکینز ، استفان جی (1373) ، بیکاری ، فقر و ناهنجاری های روانی »، ماهنامه گزارش ، شماره 42 ، صص 65-64
• یوسفی ، علی و حسین اکبری (1390) « تاملی جامعه شناختی در تشخیص و تعیین اولویت مسائل اجتماعی ایران » ، فصلنامه مسائل اجتماعی ایران ، سال دوم ، شماره 1 ، صص223-195